رادیولوژی یکی از شاخه‌های علم پزشکی است که با استفاده از روش‌های غیر تهاجمی تصویربرداری مانند اشعه ایکس، به تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف کمک می‌کند. رادیولوژی گاهی برای تشخیص عارضه‌های مختلف مانند سرطان در بدن انسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. رادیولوژی مداخله‌ای به منظور انجام جراحی غیر تهاجمی مانند حذف لخته‌های خون از رگ‌های انسان انجام می‌شود.در این مطلب به تعریف رادیولوژی و هر آنچه لازم است درباره آن بدانیم صحبت می‌کنیم.
تاریخچه رادیولوژی
در قرن اخیر، پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه رادیولوژی باعث کشف روش‌های جدیدی برای تشخیص و حتی درمان عارضه‌های مختلف شده است. در حالی که بسیاری از روش‌های مرسوم رادیولوژی برای درمان و تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌شود، بسیاری از این روش‌ها امروزه در علم پزشکی کاربرد پیدا کرده است. در سال 1985، اولین بار اشعه ایکس توسط دانشمندی به نام ویلهلم کنراد رونتگن کشف شد. او اولین کسی بود که از اشعه ایکس برای تصویربرداری از درون بدن انسان استفاده کرد. او این تکنیک را اولین بار روی دست همسر خود امتحان کرد و این امر موجب شور و هیجان بسیاری در بین دانشمندان و محققان اروپایی شد. رونتگن به خاطر این کشف، در سال 1901 برنده جایزه نوبل فیزیک شد.
تاریخچه اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
اولین دستگاه رادیولوژی در ایران با پرفسور حسابی در ارتباط است. ایشان به عنوان پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران، برای آنکه بتوانند، پدیده‌های نوین را به دانشجویان خود تدریس نمایند و آنان را با دست یافته‌های جدید جهانی آشنا کنند، اولین دستگاه پرتو ایکس را در آزمایشگاه دانشسرای عالی (دارالمعلمین وقت)، با ابعاد بسیار کوچک، در سال 1309 هـ ش. راه اندازی نمودند. به گفته دکتر سید محمد حسابی، ایشان حدود یک سال فقط به امر مطالعه، پژوهش، طراحی و محاسبه این دستگاه پرداختند، و در این زمینه، از پروفسور ژانه، پروفسور میشل، یعنی اساتیدشان در اکول سوپریور دو الکتریسیته (پلی تکنیک فرانسه،که مدرسه مهندسی برق ایشان در پاریس بود)،و نیز از راهنمایی‌های پروفسور فابری(استاد ایشان در دانشگاه سوربن)، راهنمایی مهمی را دریافت کردند، و حتی آنها هر یک چند قطعه از وسایل مورد نیاز ساخت دستگاه رادیولوژی را، از دانشگاه‌های خود برای استاد هدیه فرستادند. آقای دکتر حسابی تصمیم به ساخت یک دستگاه رادیولوژی بیمارستانی(کاربردی) در کشور در ابعاد غیر آزمایشگاهی گرفتند و به همین منظور برادرشان را برای گذراندن یک دوره تخصصی رادیولوژی به مدت یک سال به فرانسه (دانشگاه پاریس) فرستادند.
زیرزمین بیمارستان گوهرشاد که طول آن 45 متر و عرض آن 4 متر بود برای انجام پروژه ساخت اولین دستگاه رادیولوژی کاربردی بیمارستانی در نظر گرفته شد. جرقه‌هایی که بین مقره‌های به کار رفته در این زیرزمین جهش می‌کرد به طول تقریبی 70 سانتیمتر و با صدای بسیار زیاد بود که به واسطه وجود ولتاژ بالا بین سیم‌ها جهش پیدا می‌کرد که از شدت نور و صدای آنها کسی جراًت نمی‌کرد وارد این زیرزمین شود.
مفاهیم رادیولوژی
کلمه رادیولوژی از دو واژه رادیو (موج تابش) و لوژی (بیان) تشکیل شده است. به معنی بیان اشعه می‌باشد. این نوع اشعه، ریز موج‌هایی می‌باشند که از هر ماده‌ای عبور می‌کنند. و به دلیل پراکنده شدن حتی قابل مشاهده نمی‌باشد. تنها ماده‌ای که از آن نمی‌تواند عبور کند سرب می‌باشد. در مراکز رادیولوژی و اتاق‌های رادیولوژی از سرب در دیوار‌ها برای خارج نشدن اشعه استفاده می‌شود. رادیولوژی امروزه در تمام مرکز درمانی وجود داشته و در تشخیص بیماری، درمان و حتی صنعت نیز کاربرد چشم گیری دارد. فرادی که در مراکز رادیولوژی کار می‌کنند را رادیولوژیست می‌نامند. رادیولوژیست در واقع به پزشکی گفته می‌شود که پس از پایان دوره پزشکی عمومی، تحصیلات خود را در رشته رادیولوژی ادامه می‌دهد. این افراد به واسطه اطلاعاتی که از شیوه تشخیص و درمان بیماری‌های مختلف دارند و همچنین تخصصی که در استفاده از روش‌های تشخیصی و درمانی رادیولوژی دارند، می‌توانند به تشخیص دقیق‌تر ناهنجاری‌ها و بیماری‌های مختلف به پزشک متخصص کمک کنند. در کنار رادیولوژیست‌ها در مراکز درمانی افرادی برای کمک به آنها مشغول به کار می‌باشند که به آنها تکنسین گفته می‌شود. همین طور شخصی در کنارتکنسین و رادیولوژیست را فیزیکدان پزشکی می‌نامند که تخصص این افراد در کیفیت و سلامت دوز مناسب دستگاه‌ها می‌باشد.
دستگاه رادیولوژی
دستگاه‌های رادیولوژی با توجه به طیف وسیع کاربردهای رادیولوژی از تنوع بسیاری برخوردار هستند. این دستگاه‌ها معمولا با استفاده از پرتوهای اشعه ایکس تصویربرداری از ناحیه مورد نظر را انجام می‌دهند. همچنین رادیولوژی محدود به استفاده از اشعه ایکس نیست، بلکه در روش‌هایی مانند MRI ، سونوگرافی و پزشکی هسته‌ا‌ی از امواج صوتی، مغناطیسی و همچنین رادیواکتیو استفاده می‌شود.
انواع رادیولوژی
انواع رادیولوژی به شرح زیر است:
- رادیولوژی تشخبصی: روش‌های متعددی برای تصویربرداری رادیولوژی به منظور تشخیص و نظارت بر روند پیشرفت بیماری‌ها وجود دارد. این روش‌ها عبارتند از:
- اشعه ایکس: اشعه ایکس یا رادیوگرافی ساده به منظور مشاهده بافت‌های سخت و استخوانی استفاده می‌شود. در تصاویر بدست آمده از رادیوگرافی ساده، استخوان‌ها و بافت‌های سخت‌تر به رنگ سفید و با کنتراست بالا نسبت به پس زمینه تیره نمایش داده می‌شوند. بسیاری از بافت‌های دیگر بدن به صورت طیف‌های خاکستری رنگ در این تصاویر مشاهده می‌شوند. از رادیوگرافی ساده بیشتر به منظور تشخیص شکستگی‌های استخوان و انسداد در مجاری ادراری استفاده می‌شود. با این حال، رادیوگرافی از قفسه سینه گاهی می‌تواند وجود سرطان ریه در بیمار را تشخیص دهد. یکی دیگر از کاربردهای اشعه ایکس در رادیوگرافی، تشخیص بیماری های فک و دندان است.
- ماموگرافی: پرتوهای ضعیف شده اشعه ایکس در ماموگرافی به منظور تشخیص ناهنجاری‌های بافت پستان مانند تومورها استفاده می‌شود.
- سی تی اسکن: مقطع نگاری رایانه‌ای یا همان سی تی اسکن با استفاده از پرتوهای اشعه ایکس و محاسبات کامپیوتری، تصویری از سطح مقطع بافت‌های مختلف بدن از زوایای مختلف ارائه می‌کند. این روش جزئیات بیشتری نسبت به رادیوگرافی ساده به نمایش می‌گذارد و به همین دلیل برای تشخیص ناهنجاری‌های کوچک‌تر و نیازمند بررسی دقیق‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سی تی اسکن گاهی از محلول‌های ایجاد کننده کنتراست استفاده می‌شود تا تصویر دقیق‌تری از بافت مورد نظر حاصل شود. سی تی اسکن یکی از روش‌های مرسوم تشخیص تومورهای سرطانی در بخش های مختلف بدن است.
- ام آر آی: بر خلاف سی تی اسکن، در ام آر آی از میدان مغناطیسی به جای اشعه ایکس در تصویربرداری استفاده می‌شود. این روش نسبت به ام آر آی در تشخیص ناهنجاری‌ها مانند تومورها در بافت‌های نرم تر بدن کاربرد دارد. علاوه بر این، در ام آر آی به جای تصویر مقطعی، می‌توان تصویری سه بعدی از بافت مورد نظر به دست آورد.
- سونوگرافی: در این روش تصویربرداری از اشعه‌های فراصوت به منظور ثبت تصویر از قسمت‌های متحرک بدن استفاده می‌شود. رایج ترین کاربرد سونوگرافی در تشخیص سلامت جنین در دوران بارداری است. با این حال از این متد در تشخیص سرطان سینه، کارکرد غده تیروئید، و همچنین بیماری‌های قسمت شکمی استفاده می‌شود. سونوگرافی بر خلاف روش‌های تصویربرداری با اشعه ایکس هیچ گونه عارضه‌ای ندارد.
- فلوروسکوپی: در این روش از پرتوهای اشعه ایکس برای تصویربرداری مداوم و در لحظه از بخش‌های متحرک بدن مانند حرکت مفاصل استفاده می‌شود. فلوروسکوپی نسبت به روش‌های مرسوم رادیولوژی، بیمار را در معرض بیشترین حد تابش اشعه ایکس قرار می‌دهد.
- اسکن پزشکی هسته ای: تست‌هایی مانند سنجش تراکم استخوان با استفاده از این روش انجام می‌شوند. علاوه بر این، از این روش با استفاده از مواد رادیواکتیو در درمان بیماری‌های مختلف از جمله سرطان استفاده می‌شود.
- رادیولوژی مداخله ای: رادیولوژی یکی از مهم‌ترین ابزارهای درمان مداخله‌ای در بیماری‌های مختلف است که جایگزین روش‌های تهاجمی مانند جراحی می‌شود. این روش نسبت به درمان‌های تهاجمی، آسیب، خونریزی و جراحت کمتری دارد و دوره نقاهت بیمار را تا حد زیادی کوتاه می‌کند. درمان‌های مداخله ای که توسط رادیولوژی امکان پذیر شده‌اند عبارتند از:
- از بین بردن انسداد عروق خونی
- از بین بردن لخته‌های خون و قرار دادن استنت به منظور تسهیل جریان خون در رگ‌ها
- درمان آنوریسم یا ضعیف شدن قسمت‌هایی از رگ
- پیشگیری از خونریزی ( امبولیزاسیون عروق )
- قراردادن لوله‌های تغذیه ( گاستروستومی ) در بیمارانی که توانایی خوردن غذا ندارند.
- بیوپسی یا نمونه برداری آزمایشگاهی از بافت سرطان ( استفاده از سی تی اسکن یا سونوگرافی برای هدایت سوزن نمونه برداری به بافت مورد نظر)
- درمان کمردردهای مزمن
- رادیولوژی درمانی یا رادیوتراپی: رادیودرمانی در بیش از 50 درصد از افراد مبتلا به سرطان یک روش مرسوم درمانی است. انتخاب روش درمانی مناسب با استفاده از رادیوتراپی بسته نوع بیماری، علائم و اهداف مورد نظر از درمان متغیر است. این روش‌ها عبارتنداز:
- رادیوتراپی با استفاده از اشعه خارجی (External Beam Radiotherapy)
- جراحی استریوتاکتیک (Stereotactic Surgery)
- درمان با استفاده از اشعه‌های پروتون (Proton Beam Therapy)
مزایا و معایب رادیولوژی
پرتوهای اشعه ایکس با جداکردن الکترون از اتم‌ها می‌تواند سبب آسیب به DNA سلول‌های بدن شود. افرادی که به طور مداوم در معرض پرتوهای اشعه ایکس هستند، ریسک بالای ابتلا به سرطان را تجربه می‌کنند. استفاده از روش‌های مختلف رادیولوژی در سنین کودکی و در زنان باردار باید با ملاحظات خاصی صورت گیرد. با این حال تصویربرداری با استفاده از اشعه ایکس مزایای زیادی دارد که می‌تواند تا حد زیادی در وقت و زمان صرفه جویی کند و به اقدامات درمانی مؤثر کمک کند. به همین علت است که در اتخاذ روش‌های مختلف رادیولوژی، ارزیابی ریسک‌ها و منافع توسط متخصصین اهمیت بسیاری دارد.
